Zweden, het gemankeerde paradijs… epiloog en elegie

Wij geraakten weer veilig thuis, oh lezers, volledig bevestigd in het rooskleurige beeld dat wij van de staat Zweden hadden. Zonder dat wij het wisten waren wij evenwel getuige geweest van de nadagen van de heilsstaat waarin Zweden in de jaren 70 van de vorige eeuw verkeerde. De zorgstaat strekte zich uit tot zoveel aspecten van het leven dat de burgers eigenlijk maar één klacht hadden: dat de staat te betuttelend was.

Het kan ons als tieners vergeven zijn dat onze opvatting over Zweden een guden randje had. Opgegroeid met Nils Holgersson, Pippi Langkous, Emil uit Lönneberga en de Witte Steen, zagen we het Zweedse platteland als rustiek en sprookjesachtig. De staat kenden we van de nieuwsberichten. Welk ander land had een premier die zelf demonstreerde tegen de Vietnamoorlog en waar miljonairs demonstreerden voor meer loon. Het Zweedse onderwijsssysteem wekte wereldwijd afgunst en bewondering. In Zweden dat toen al veel migranten envluchtelingen aantrok waren geen ghettos of zwarte scholen, want immigranten werden verdeeld over het land en over wijken en dorpen en alle kinderen bezochten de school die het dichtst bij huis was, want verschil tussen scholen bestond nog niet. Alle immigranten kregen bovendien gratis Zweedse les op kosten van de werkgever en tijdens werktijd.

Maar na ruim 40 jaar van sociaal-democratisch bestuur had Astrid Lindgren (al wisten wij dat toen nog niet) de sociaal-democratische regering ten val gebracht met een sprookje (Pomperipossa i Monismanien, 1976) over hoe het Zweedse belastingssysteem de spuigaten uitliep (haar nominale belastingspercentage was opgelopen tot 102%). En alhoewel tijdens de volgende rechtse regeringsperiode het volk in een referendum had verklaard een uiteindelijk sluiting van  de Zweedse kerncentrales te verlangen (1980), was de afbraak van het Zweedse model begonnen. Het vrije markt idee werd een onontwijkbaar strijdpunt.

Toen Olof Palme in 1982 weer aan de macht kwam trof hij een veranderd land en moest het vrije marktdenken in de socialistische leer invoegen. Onbedoeld maakte hij zo de sociaal-democratische partij definitief tot een burgerlijke partij zonder smoel en, toen hij na zijn herverkiezing in 1986 werd vermoord, was het zelfs voor de Zweden duidelijk dat hun paradijs niet langer bestond. In een verbazingwekkend rap tempo werd de Zweedse welvaartsstaat afgebroken. Het onderwijs werd ondergebracht bij de gemeenten die er een besparingspost in zagen, de verplichte spreiding van immigranten werd afgeschaft en de vrije schoolkeuze ingevoerd. Het gevolg was het fiasco van het Zweedse onderwijs dat door ver doorgevoerde non-competitie, wanbeheer en ideologische afbraak, leerlingen afleverde die na de middelbare school nog steeds geen Zweeds konden spreken of schrijven en die in de eigen gemeenschap verankerd bleven zonder de Zweedse samenleving te accepteren.

Tegen het eind van de jaren 80 werd in links Zweden het socialisme als politiek doel vervangen door het feminisme en de verharding van de maatschappij kreeg daarmee een nieuwe dimensie. Ideologie, altijd al een achilleshiel in Zweden, nam eens temeer het voortouw in de Zweedse samenleving en het resultaat was een verdere verscheuring van het Folkhem’s ideaal. Vandaag de dag vormt extreem-rechts één van  de grootste partijen in Zweden. Iets wat in 1980 nog ondroombaar leek. Van de mensen die wij tijdens onze reis tegenkwamen, is Kjell nu misschien een gefrustreerde leraar met onvoldoende middelen, laag loon en te weinig tijd om zijn voorstadsschoolklas effectief onderwijs te geven. Jyrki en zijn familie zijn misschien teleurgesteld terugverhuisd naar Finland (waar edammerkaas heden ten dage in iedere supermarkt te krijgen is). De rugzakreizigster in Kopenhagen zou misschien geen vreemde jongens meer uitnodigen op reis uit angst verkracht en neerbuigend behandeld te worden en van alle glamoureuze blondines die we in Sundsvall zagen zou misschien zo’n 10 procent nu stemmen op de Zweedse PVV… (de eerlijkheid gebiedt te verklaren dat Zweeds extreem rechts (net als in Finland trouwens) vooral aanhang geniet in het zuiden van het land.) Van de sluiting van alle kerncentrales is ook niks gekomen.

En nu kijken we al nauwelijks meer op als een extreem rechtse samenzweringsgelovige op een school in Zweden wat leerkrachten en leerlingen afslacht. We mogen ons nog gelukkig prijzen dat Zweden nog geen VS is, waar de gemiddelde godsdienstwaanzinnige tokkie meer schiettuig en munitie bezit dan het hele Nederlandse leger.

Trollhättan was ooit een leuk stadje aan de Götä älv die daar via een grote waterval richting Göteborg stroomde en waar de halve bevolking werkte in de SAAB fabrieken en waar menige Zweedse film is geproduceerd. Ik kwam vergezeld van dhr E. ter Buyl al in 1984 in Trollhättan rondkijken, de sluistrappen, de getemde waterval, de parken en schone straten en we namen een ijsje in de lokale Konsum cooperative supermarkt (die inmiddels bijna op de fles is door concurrentie van ICA, onderdeel van Ahold). Met de dame uit de ijscoafdeling heb ik nog jarenlang gecorrespondeerd en ik ben haar ook een keer wezen bezoeken met een bos tulpen. Later ging ik er nog eens langs met aspirant triumvirater Kees, om de vele oudheidkundige bezienswaardigheden rond Trollhättan in ogenschouw te nemen.

Gebaseerd op al die prettige ervaringen organiseerde ik tevens mijn leraars-stage in Trollhättan aan de Polhemsschool. Dat was in de jaren 90 toen het al minder goed ging met SAAB en er door gebrek aan spreiding een immigrantenghetto was ontstaan in de stad en de Kronan school in die wijk, had toen al grote problemen. De verwording van Trollhättan van zonnig modelstadje tot een door misdaad geteisterde achterstandsgemeente heeft alles te maken met de richting die Zweden sinds de jaren 70 is ingeslagen en vooral met de ontwikkelingen na de val van de Sovjetunie. Een heer wordt er niet vrolijk van…